Czystek (Cistus incanus) to krzew o białych, różowych i czerwonych kwiatach, rośnie w krajach basenu Morza Śródziemnego, od Hiszpanii po Turcję, ale również na Kaukazie, w północnej Afryce i na Wyspach Kanaryjskich. Znanych jest ponad 50 gatunków czystków, ale tylko kilka jest uprawianych.
Najlepiej znane czystek szary (C. incanus) i czystek kreteński (C. creticus) mają różowe kwiaty, kwiaty czystka ladanowego lub żywicowego (Cistus ladanifer) są białe. Herbatka z czystka jest szczególnie popularna w Grecji i Turcji, gdzie pija się ją od wieków. W medycynie tradycyjnej napary z czystka są używane do leczenia dolegliwości układu trawienia oraz na przeziębienia. W Unii Europejskiej czystek otrzymał status nowej żywności (novel food), ze względu na tradycję stosowania go w kilku krajach unijnych. Jednak aby zostać składnikiem suplementów diety ze wskazaniami zdrowotnymi, czystek musi przejść wystarczającą ilość badań naukowych potwierdzających jego właściwości, a przede wszystkim mieć dobrze poznany skład chemiczny.
W czystku stwierdzono obecność kilku grup związków polifenolowych, takich jak elagitaniny, flawonoidy, kwasy fenolowe i ich pochodne. Poszczególne gatunki czystka: C. incanus, C. crispus, C. albidus różnią się profilem związków polifenolowych, a co za tym idzie również składem tych rozpuszczalnych w wodzie i obecnych w naparze. Interesującym materiałem jest też żywica (ladano) wydzielana przez np. czystka żywicowego. Sugerowano, że jest to mirra znana ze Starego Testamentu.
Wiadomo, że polifenole izolowane z roślin są silnymi antyoksydantami. Ekstrakt z czystka zawiera dużo oligomerów i polimerów polifenolowych i to są prawdopodobnie główne bioaktywne związki. Wśród 32 związków obecnych w naparze aż 30 wykazywało działanie antyoksydacyjne. Dzięki działaniu antyoksydacyjnemu herbatka z czystka chroni komórki i tkanki organizmu przed działaniem wolnych rodników. Ponadto przyczynia się do wzmocnienia organizmu i układu odpornościowego.
Spotykane w internecie informacje, że czystka można stosować jako ochronę przed kleszczami oraz że leczy boreliozę, nie są potwierdzone badaniami naukowymi.
Czystek dostępny jest w handlu w formie suszonego ziela, z którego przyrządza się napar. Susz należy zalać gorącą wodą i zaparzyć przez kilka minut. Dla konsumentów herbatek najważniejsze jest to, co jest w naparze/wywarze.
Jakie bioaktywne związki są odpowiedzialne za jego działanie?
W herbatce pijanej w niektórych rejonach Grecji jest dużo części zdrewniałych łodyg tej rośliny, a mało suszonych liści. Taki ekstrakt zawiera katechiny, kwas galusowy, galokatechiny,
Interesujące, że liście zbierane w lecie, gdy rośliny są poddane działaniu silnego słońca, zawierają znacznie więcej polifenoli niż te zbierane zimą. Herbatka zaparzona tylko z liści zawiera nawet 11 razy więcej kwasu galusowego niż ta ze zdrewniałych łodyg. Obecność katechin nadaje lekko gorzkawego smaku, ich ilość w naparze jest porównywalna z tą w zielonej herbacie. Ważne jest też rozdrobnienie suszonego materiału – im bardziej rozdrobniony, tym więcej w naparze jest związków flawonoidowych, pochodnych mirycetyny i kwercetyny.
Podsumowując: susz z czystka może zawierać łodygi, liście i kwiaty, ale odpowiednio rozdrobnione. Ziele trzeba kupować z wiarygodnego źródła. Kiedyś czystka przywoziliśmy z wakacji w Grecji. Teraz można go kupić w Polsce, w aptekach i sklepach z herbatami. Herbatkę z czystka można polecić zwłaszcza w okresie jesiennych infekcji, aby wspierać nasz układ odpornościowy. Smakuje posłodzona miodem lub z dodatkiem owocowego syropu.